Ali Rıza Avcan
“Belleğe karşın unutma kalır bize” Georges Perec (1936-1982)
2023 yılının Temmuz ayında başlayıp 2024’ün Mart ayında bitirdiğim 35 bölümden oluşan “İzmir’in unutulan sanatçıları” yazı dizisinde, toplumsal hafıza boyutunda İzmir‘in unuttuğu sanatçıları ele alıp, bu sanatçıların neden unutulduğunu, kültür ve sanatla ilgili politika ve uygulamaları şekillendiren insanların bile neden bu sanatçılardan haberdar olmayıp bunca zengin birikimden yararlanmadığını sorgulamış, bu bağlamda İzmir‘in toplumsal hafızası ile ilgili sorunları ele alıp çözüm önerileri geliştirmeye çalışmış, bu yazı dizisinin bitiminden itibaren de başka bir hafıza çalışmasının hazırlıklarına başlayarak bu yeni çalışmanın koşullarını oluşturmaya başlamıştım.
Böylesine bir çalışmaya niyetlenmemin en önemli iki nedeninden biri, bir demiryolları işçisi olan babamın çalıştığı TCDD Ankara 2. Cer Atölyesi‘nin şimdilerde soylulaştırılıp allanıp pullanan ışıltılı haliyle ve CerModern Sanat Merkezi adıyla, ikincisi ise 1999’da özelleştirilmesine karşı çıkıp mücadelesine destek verdiğim Tekel Alsancak Sigara Fabrikası‘nın önce terk edilip çökmesine izin verildikten sonra o metruk halinden kurtaran kahraman edasıyla kendi öz kimliğinden uzaklaştıran ve Kültür ve Sanat Fabrikası adıyla geçmişinden soyup kullanılmaya başlanmasıydı. Oysa CerModern‘de babamın ve onun arkadaş makinist ve ustaların yağlı ellerini, lokomotif ve vagonları bir an önce onarmak için koşturan terli insanların telaş ve heyecanını, Kültür ve Sanat Fabrikası‘nda ise orada çalışan kadın, erkek ve çocuk işçilerin yaşam mücadelesini oluşturan büyük bir geçmiş, mücadele dolu bir mazi vardı. O fabrikaların geçmişini oluşturan madeni yağ ve tütün kokuları dikkate alınmadan, o mekanlar içinden bizlere seslenen işçilerin, özellikle de ince parmaklı çocuk işçilerin acı, sömürü ve ıstırap dolu fısıltılarını dinlemeden yapılan restorasyonlar aslında bizlere geçmişi unutup hatırlamamamızı söylüyor. Çünkü “özelleştirme“, “kolcu“, “Reji” ve “TEKEL” gibi sözcükler onlar için işçi sınıfının ve tüm bir toplumun örgütlü mücadelesini hatırlattığı için unutulması gereken sakıncalı sözcüklerdi…
Aynen yakın zamanda, Havra Sokağı‘nda İzmir Yahudileri için kaşer (kosher) koşullarına uygun şarap üreten tarihi Politi Şaraphanesi‘nin, TARKEM tarafından tüm uyarılara rağmen bilinçli bir şekilde gerçek kimlik ve hafızasından uzaklaştırılarak, Tarihi Akın Pasajı adıyla restore edilip açılmasında yaşandığı gibi…
2024 yılının Nisan-Temmuz ayları arasında hazırlığını yaptığımız bu yeni çalışma ile kapitalizmin ülkemizde ilk geliştiği bu coğrafyada bir zamanlar bacası tütüp makineleri çalışan, işçilerin acımasızca sömürülüp sermayenin sürekli kazandığı mekȃnların bugün tek tek yok olup kaybolan ve hafızadan silinen endüstriyel hafızasını, emeğin ve onun örgütü olan sendikaların mücadele geçmişini, bu üretim merkezlerini çevreleyen işçi mahallelerindeki yaşamı ve insan ilişkilerini ele alan bir hafıza çalışması daha yapmak istedim. Hem de ilkinde olduğu gibi tek başına değil; bu konularda uzmanlaşmış dostlarım, arkadaşlarımla birlikte…
Şimdi gelin isterseniz, endüstriyel miras kavramı nedir, neleri kapsamaktadır, ona bakalım…
Endüstriyel miras nedir?
Endüstriyel miras kavramı, 10 Kasım 2014 tarihinde İrlanda‘nın başkenti Dublin‘de Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS) ile Uluslararası Mirasın Korunması Komitesi (TICCIH) arasında imzalanan Endüstriyel Mirasın Korunmasına İlişkin İş birliği Çerçevesine İlişkin Mutabakat Zaptı‘nda “sitler, yapılar, kompleksler, alanlar ve peyzajlar yanında, onlarla ilgili makineler, eski veya devam eden sanayi süreçleri, hammaddelerin çıkarılması, ürüne dönüştürülmesi ve ilgili enerji ve taşıma altyapıları hakkında veri sağlayan nesneler veya belgelerden oluşmaktadır. Eski veya yeni, sanayi süreçleri üretmek ve ürünleri daha geniş pazarlara dağıtmak için hammadde sağlayan doğal kaynaklara, enerji ve taşıma ağlarına bağlı olduklarından, endüstri mirası kültürel ve doğal çevre arasındaki derin bağı yansıtır. Hem taşınır ve taşınmaz varlıkları kapsar, hem de teknik bilgiler, işin ve çalışanların organizasyonu, toplulukların yaşamını biçimlendiren ve toplumlara, genelde dünyaya büyük düzen değişikliklerine yol açan karmaşık sosyal ve kültürel mirasla ilişkili soyut boyutları bulunmaktadır.” şeklinde tanımlanmaktadır.
İzmir’in endüstriyel miras yapıları, alanları ve peyzajları…
İzmir ili sınırları içindeki yok olmuş ya da yok olmakta olan endüstriyel miras alanlarıyla yapı ve peyzajlarının, “Emeğin miras hakkı” boyutunda toplumsallaşması, “Bir bellek mekânı” olarak geleceğini birlikte tahayyül etmek ve yapılı çevre dışında, bu çevreyi var eden emek ve sermaye arasındaki ekonomik, toplumsal ve kültürel ilişkiler boyutunda irdeleyip hak ve itibarlarını iade etmek, toplumsal hafızada saklı kalan bilgiyi ortaya çıkaran öncü çalışmalar yapmak amacıyla tasarlayıp “Hatırlıyorum ve Unutmuyorum! İzmir Endüstriyel Mirasının Emeğin Miras Hakkı Boyutunda Hafızası” adını verdiğimiz bu çalışmada, şimdiye kadar bu konularda çalışıp uzmanlaşmış arkadaşlarımla birlikte, İzmir‘deki tüm endüstriyel miras alan, yapı ve peyzajlarıyla bu konuda yayınlanmış tüm kitap, makale, bildiri ve envanterleri inceleyerek ve bu yayınlarda belirtilmeyen yapı, alan ve peyzajları da dikkate alarak toplam 234 adet endüstriyel miras yapı, alan ve peyzajının yerini belirleyerek bunların İzmir ilçeleri arasındaki dağılımını ortaya koyduk. Böylelikle İzmir’deki endüstriyel miras yapılarının (82) % 35,04’ünün Konak, (21) % 8.97’sinin Bergama, (16) 6,83’ünün Ödemiş, (14) % 5,98’lik payların da Urla ve Tire ilçelerinde yer aldığını belirlemiş olduk.
Ayrıca İzmir‘in bütününü kapsayan bu listedeki sayı ve oranların gelecekte yapılacak yeni, doğru ve bilimsel ölçeklere uygun çalışmalarla daha da zenginleşebileceğini düşünmekteyim.
İzmir Endüstriyel Miras Envanteri Listesi – 234 YapıİNDİR
Ardından bu 234 endüstriyel miras yapısı arasından üçünü, bu mirasın ilçeler arasındaki coğrafi dağılımını, endüstriyel miras türlerine göre özelliklerini, tescilli olup olmayışlarına, faaliyette bulundukları dönemlerde işyerinde sendikal örgütlenmenin olup olmadığını, ulusal ve yerel ölçekte ekonomiye, toplumsal yaşama ve ulusal/yerel kültüre yaptıkları katkıya, içinde bulundukları sektör ve bölge itibariyle önemlerini, diğer alan, yapı ve peyzajlara göre farklılık ve özgünlüklerini ve yapılacak çalışmanın kolaylık ya da zorluk düzeyini dikkate alarak belirlemeye çalıştık. Bunu yaparken tabii ki, neoliberal kapitalist düzenin özelleştirme adı altında yok ettiği ya da yok etmeye çalıştığı yapıları, alanları öncelemeye, henüz yok olmamış yapıların muhafazasını sağlamaya dikkat ettik. En azından bu yapılar yok edilmiş ya da edilecek olsalar bile, onların henüz yok olmamış hafızaları üzerinden, kamu yararını önceleyen bir kent mücadelesinin örgütlenmesine, örgütleyeceğimiz sosyal ağlar üzerinden işçi sınıfının mücadele hattının genişletilmesine öncelik vermeye çalıştık.
Çalışma ekibi kimlerden oluşuyor?
Benim dışımda kent gözlemcisi, araştırmacı ve yazar Orhan Beşikçi, Katip Çelebi Üniversitesi Coğrafya Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Arife Karadağ, gazeteci ve belgeselci Adem Sarıkaya, avukat Muradiye Savran Kavut, araştırmacı ve fotoğraf sanatçısı Erol Şaşmaz, araştırmacı ve fotoğraf sanatçısı Birol Üzmez, TMMOB Mimarlar Odası İzmir Şubesi eski başkanı mimar Hasan Topal, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Tarihi ve Tanıtımı Dairesi eski başkanı mimar Mihriban Yanık, araştırmacı, yazar ve koleksiyoncu Nejat Yentürk ile Darağacı Kolektifi arasında yaptığımız oylama sonucunda üçü de Konak ilçesi sınırları içinde bulunan ve her biri kendi çapında çok önemli ve öncelikli olan üç ayrı endüstriyel miras yapısını ele alarak bu konuda araştırma yapmaya karar verdik. Bu yapılar sırasıyla ise Alsancak Liman Arkası olarak tanımlanan bölgede yer alan Eski İzmir Elektrik Fabrikası, Eski Sümerbank Fabrikası ve Eski Şark Sanayi Fabrikası‘ydı.
O nedenle şu an itibariyle bu üç eski fabrikada çalışmış olanları araştırmaya, çalışanların akraba ve yakınları üzerinden kimlere ulaşabileceğimizi, kimlerden bilgi alabileceğimizi, kimlerle sözlü tarih çalışması yapabileceğimizi araştırıp bulmaya çalışıyoruz. Örneğin İzmir Elektrik Fabrikası‘nın İzmir Belediyesi ESHOT Genel Müdürlüğü‘ne bağlı olduğu yıllarda bir yıl süreyle fabrika müdürü olarak çalışan sayın Süha Tanman‘la görüşerek hem ondan hem de APİKAM‘a bağışladığı belge ve görsellerden Eski İzmir Elektrik Fabrikası‘nın yönetici ve çalışanlarına ulaşmaya çalışıyoruz. Yine aynı şekilde aynı bölgede yer alan Eski Sümerbank Fabrikası ile Eski Şark Sanayi Fabrikası için araştırmalar yapıp Sümerbank Fabrikası‘nın bir dönem müdürlüğünü yapan Nadir Sebik‘e, ünlü Sümerbank grev ve direnişlerini örgütleyen TEKSİF Ege Bölge temsilcisi Necdet Kâhya ile İzmir Şube Başkanı Orhan Ertutan‘a ve bu fabrikalarda çalışan işçilerle onların akraba ve yakınlarına ulaşarak, fabrikalar bugün çalışmasa da o günlerin toplumsal hafızasını bulup yakalamaya ve toplumla paylaşmayı arzuluyoruz.
Ayrıca yaptığımız çalışmaya ortak olabileceğini düşündüğümüz İzmir Büyükşehir Belediyesi Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi (APİKAM) Şube Müdürlüğü, Konak Belediye Başkanı Nilüfer Çınarlı Mutlu, İzmir Ticaret Odası Müzesi Yönetmeni Dr. Ayşegül Selçuki ile yaptığımız görüşmelerden sonra TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası İzmir Şubesi, Ege Bölgesi Sanayi Odası (EBSO), Alsancak Umurbey Mahallesi Muhtarı Fatma Kaçaro ile görüşmeyi planlıyor, ESHOT‘un kaybolduğu söylenen arşivlerine ulaşmaya çalışıyor, bu üç fabrika ile ilgili tüm yayınları toparlayıp geçmişlerine dair bilgileri öğrenmeye çalışıyoruz. Bunun yanında çalışmamıza örnek aldığımız Eski Bergama Sümerbank Fabrikası ile ilgili Fabrika projesinin yürütücüleri Günseli Baki ve Yücel Tunca ile söyleşip görüşleriyle bize ilham veren Gül Köksal‘ın yazılarını okuyoruz.
Böylesi bir çalışmanın finansmanını sağlama konusunda değerli uzmanlardan oluşan çalışma ekibinin kendi toplumsal ilişkilerini değerlendirip konuya ilgi duyan belediye ve sendika gibi destekçilerin katkısını almayı düşünmekle birlikte; yer yer ya da zaman zaman kültürel miras konusunda faaliyet gösteren SALT, ICOMOS, Sivil Düşün ve STGM gibi destekçilerden yararlanırken, üzerinde titizlikle durduğumuz bağımsızlığımızı da korumak istiyoruz.
Çalışmanın yöntemleri…
Hatırlıyorum ve Unutmuyorum! İzmir Endüstriyel Mirasının Emeğin Miras Hakkı Boyutunda Hafızası” çalışması kapsamında yapılacak sosyal medya çalışmalarında proje uygulaması sırasında ve proje çıktıları alındıktan sonra düzenli ve sistemli sosyal medya çalışmaları, alan tespit çalışmalarında ele alınan endüstriyel mirasla ilgili yerinde tespit çalışmaları, arşiv çalışmalarında endüstriyel mirasla ilgili resmi, özel ve sivil kurumların kütüphane ve arşivlerinde yapılacak çalışmalar, odak grup çalışmalarında endüstriyel mirasla ilgili kurum, kuruluş temsilcisi ve kişilerle yapılacak çalışmalar, sözlü tarih çalışmalarında endüstriyel mirasla ilgili kişilerle, belgelenmek suretiyle yapılan görüşmeler, görsel çalışmalarda ise fotoğraf, belgesel, video çekimi ve benzeri çalışmaların yapılmasına öncelik verilecek…
Şimdi sıra geldi sizlerden yardım istemeye…
Bu yazımı okuyan ya da paylaşan tüm dost, arkadaş ve tanıdıklarımdan ricam İzmir, Alsancak, Limanarkası Umurbey mahallesindeki tarihi Elektrik, Sümerbank ve Şark Sanayi fabrikalarında yöneticilik yapmış, kömür küremiş, dokuma makinası çalıştırmış, kumaş deseni çizmiş, mühendis, tekniker, usta, işçi ve işyeri temsilcisi olarak çalışmış, o fabrikalardaki sınıf mücadelesini örgütleyip yürütmüş, bu fabrikalara mal ya da hizmet vermiş akrabalarınız, tanıdıklarınız, komşularınız, arkadaşlarınız varsa lütfen bizlere bilgi verin, o üç fabrika ile ilgili ellerinizdeki fotoğrafları bizlerle paylaşın, o fabrikanın ruh ve hafızasının yeniden canlandırılıp korunması konusunda bizlere yardımcı olun…
Çünkü mazi dediğimiz geçmiş sadece bina, duvar ve o duvarların çevrelediği mekanlardan değil; aynı zamanda o bina ya da mekanlarda yaşayıp çalışanlardan, onların hafızasını oluşturan dostluk, yoldaşlık, arkadaşlık ve komşuluk ilişkilerinden oluşur… O nedenle o ortak geçmişe, toplumsal hafızaya sahip çıkıp koruyalım, o hafızanın sosyal ağlar olarak kendi aralarında örgütlenmesini sağlayalım ve o hafıza üzerinden kentimizi, kendimizi, ailemizi ve yakınlarımızı savunup bize ait olan şeylere sahip çıkalım… Yeter ki, hatırlayıp unutmayalım!